Strona wykorzystuje pliki cookies, jeśli wyrażasz zgodę na używanie cookies, zostaną one zapisane w pamięci twojej przeglądarki. W przypadku nie wyrażenia zgody nie jesteśmy w stanie zagwarantować pełnej funkcjonalności strony! Przeczyaj więcej na temat plików cookies.

Gora-gory

Obecna aktywność niedźwiedzi

Niedźwiedzie w GLOBE

Relacje człowiek-niedźwiedź bardzo różnią się między Szwecją i Norwegią. W Szwecji, niedźwiedzie powodują bardzo mało szkód wsród zwierząt hodowlanych. W Szwecji tradycyjnie zwierzęta wypasa się w w obrębie ogrodzenia, a na noc zamyka. Obserwuje sie jednak, że niedźwiedzie zabijają znaczną liczbę cieląt reniferów w czasie ich pierwszego miesiąca życia. W Norwegii, niedźwiedzie zabijają wiele owiec, które pasą się niestrzeżone w lasach i na obszarach górskich. Niedźwiedzie nie stwarzają wielu problemów dla hodowców reniferów w Norwegii, gdyż zasięg populacji n ie sięga terenów zajmowanych przez hodowców reniferów. W obu krajach niedźwiedzie żerują na cielętach łosia.

W Skandynawii uważa się, że niedźwiedzie nie są agresywne, i że raczej to one próbują unikać ludzi. Niemniej jednak, niemal co roku zdarzaja się wypadki z udziałem niedźwiedzi, gdzie poszkodowani ludzie są ranni (ofiary śmiertelne zdarzają się bardzo rzadko). Większość osób poszkodowanych przez niedźwiedzie to myśliwi, którzy nieumyślnie zaskoczyli niedźwiedzia i oddali strzał z bliskiej odległości. Służby ochrony przyrody oraz zarządzający obszarami, w których występują niedźwiedzie prowadzą akcje edukacujne i informacyjne i z roku an rok wypadków z udziałem niedźwiedzi ejst coraz mniej.

Niedźwiedź brunatny jest gatunkiem łownym na całym jego zasięgu w Szwecji i w Norwegii poza obszarami kluczowymi dla samic z młodymi. Priorytetem w ochronie i zarządzaniu populacją niedźwiedzi w Szwecji jest utrzymanie populacji powyżej 1100-1400 osobników, co jest poziomem niezbędnym do zachowania właściwego stanu ochrony gatunku i populacji. Mimo, że jest to narodowy cel minimum dla populacji niedźwiedzi na terenie Szwecji (nie wyznaczono celu maximum), populacja zarządzana jest na poziomie lokalnym administracji. W Norwegii cel ochrony dla populacji niedźwiedzi wyraża się w rocznym poziomie reprodukcji, i tak cel krajowy (minimum i maksimum) to 13 „reprodukcji” roczne, co przekłada się na około 127 niedźwiedzi. W 2013 roku poziom rocznej reprodukcji oszacowano na 7, z reprodukcjami zarejestrowanymi z regionów administracyjnych, w których występują 4 gatunki dużych drapieżników (wilk, ryś, niedźwiedź i rosomak). 29 den FZ

Liczebność populacji niedźwiedzia brunatnego w Skandynawii są szacowane na podstawie DNA pobrane z odchodów i włosów zebranych przez współpracujących ze służbami zarządzającymi myśliwymi w Szwecji, oraz przez pracowników administracji publicznej w Norwegii. Akcja zbierania prób i szacowania liczebności jest powtarzana w Szwecji co 5-10 lat, w Norwegii realizowana jest corocznie. Dodatkowo, trendy populacyjne w Szwecji są monitorowane dzięki informacjom uzyskiwanym od myśliwych polujących m.in. na łosie w regionach występowania niedźwiedzi. Norwegia i Szwecja ściśle współpracują w sprawie wspólnego systemu monitorowania i wspólnej bazy danych, co jest niezwykle istotne dla efektywnego zarządzania skandynawską populacją niedźwiedzi brunatnych.

Gawra niedźwiedzia brunatnego w skandynawskim lesie (fot. Filip Zięba)

Scandynawska populacja niedźwiedzi brunatnych to około 2800 niedźwiedzi w Szwecji i 100-150 niedźwiedzi w Norwegii. Najniższą liczebność niedźwiedzxi na Półwyspie Skandynawskim odnotowano około 1930, kiedy próbę wytepienia gatunku przetrwało około 130 osobników. Podjęte w Szwecji działania ochronne pozwoliły na przetrwanie i odrodzenie się populacji. Obecnie populacja skandynawska obejmuje swym zasięgiem dwie trzecie powierzchni Szwecji, zajmuje również tereny wzdłuż granicy szwedzko-norweskiej, oraz dwie subpopulacje: wzdłuż granicy fińsko-rosyjskiej i w północnej Norwegii.

Mapa przedstawia względne zagęszczenia występowania niedźwiedzi, na podstawie zagęszczenia prób odchodów zebranych dla oszacowań liczebności populacji (ryc. Jonas Kindberg).

42 Scandinavian population distribution

Niedźwiedź brunatny, choć charyzmatyczny i majestatyczny, przez wiele lat dzielił podobny los jak wilk, ryś i inne dużych drapieżników w większości krajów europejskich. W przeszłości główną przyczyną śmiertelności niedźwiedzia brunatnego w Polsce (lub bardziej ogólnie w Karpatach Zachodnich) było zamierzone i oficjalna zabijanie przez ludzi. Od 1952 roku, kiedy to niedźwiedź brunatny został objęty w Polsce ochroną ścisłą, przypadki odstrzału niedźwiedzi są niezwykle rzadkie. Jednak wciąż notuje się przypadki śmierci niedźwiedzi, których przyczyną są ludzie.

Ostatnio, działalność człowieka i zmiany dokonywane w środowisku naturalnym staja się coraz częstszą przyczyną śmiertelności niedźwiedzia. Zwiększenie dostępu do obszarów leśnych, a także niepokojenie zwierząt, czy różnorodne aspekty działalności człowieka, m.in. leśnictwo czy łowiectwo, a także zbieranie poroża, intensywna turystyka, rekreacja i sport, głównie sporty zimowe, przy niedoborach obszarów wolnych od zakłóceń, gdzie zwierzęta mogłyby znaleźć schronienie, stają się poważnym problemem. Inne aktywności, takie jak zbieranie owoców leśnych, zwłaszcza borówki, nie tylko mogą zakłócać spokój niedźwiedzi, ale także zmniejszyć jego zasoby żywności. Jedną z istotnych przyczyn śmiertelności młodych jest fakt ich porzucania przez niepokojoną samicę. W ostatnich dekadach kilka takich przypadków odnotowano w Beskidzie Żywieckim i Bieszczadach. Wypadki drogowe z udziałem niedźwiedzi nie są poważnym problemem w Polsce, jednak przy intensyfikacji rozwoju sieci drogowej, może się to stać istotnym problemem. Ze względu na ograniczoną liczbę niedźwiedzi brunatnych w Polsce, każdy przypadek śmierci niedźwiedzia stanowi znaczącą stratę dla populacji.

39 bears TZK Populacja niedźwiedzi w polskiej części Karpat ma charakter transgraniczny, a tym samym jej stan zależy w dużym stopniu od zarządzania populacją niedźwiedzi na Słowacji. Celem ochrony na terenie Słowacji jest utrzymanie właściwego stanu zachowania populacji oraz niedopuszczenie do pojawiania się osobników problemowych, które są eliminowane przez odstrzał. W ostatnich latach (2000-2009), na Słowacji 277 niedźwiedzi zostało odstrzelonych w ramach „odstrzału regulacyjnego”, natomiast 44 w ramach eliminacji osobników problemowych. W związku z tym, że stan populacji w Polsce jest ściśle zależny od stanu populacji słowackiej, obydwa kraje podjęły współpracę tak by wspólnie dyskutować na temat ochrony i zarządzania populacją niedźwiedzi w zachodnich Karpatach, na temat stref buforowych wolnych od odstrzału, a także nad próbami połączenia wschodniego i zachodniego segmentu populacji w rejonie zachodnich Karpat.

Szkody powodowane przez niedźwiedzie brunatne w Polsce nie są liczne, i są znacznie niższe niż te powodowane przez inne gatunki chronione. Liczba szkód powodowanych przez niedźwiedzie jest niska i stabilna w województwach śląskim i małopolskim (koszty odszkodowań to około kilku- do kilkunastu tysięcy złotych), jednak w województwie podkarpackim liczba szkód wzrasta stale w ostatnim dziesięcioleciu i kwota odszkodowań sięga nawet 250 000 zł w 2010 roku (większość to odszkodowania za szkody spowodowane przez niedźwiedzie w pasiekach). 15 bears CBBP

Przypadki habituacji i warunkowania pokarmem zdarzają się we wszystkich populacjach niedźwiedzi, zarówno tam gdzie gatunek jest chroniony, jak i tam gdzie jest gatunkiem łownym. W Polsce zjawisko to jest najbardziej znany w Tatrach, gdzie od lat 1980. niemal co roku zdarzają się przypadki niedźwiedzi przyzwyczajonych do korzystania z pokarmu „oferowanego” przez człowieka (m.in. korzystanie z pokarmu wyrzucanego na śmietniki, korzystanie z karmowisk dla zwierzyny łownej, choć zdarzały się też przypadki celowego dokarmiania dzikich niedźwiedzi przez ludzi. Obecnie skala tego problemu zmniejsza się na skutek wielu akcji edukacyjnych i informacyjnych czy stale prowadzonych działań zapobiegającym warunkowaniu i habituacji. Niestety w ostatnich latach zaobserwowano istotny wzrost tego zjawiska w Bieszczadach. Większość niedźwiedzi w Bieszczadach jest silnie uzależnionych od pokarmu pozostawianego w lesie dla zwierzyny łownej (taki pokarm to nawet 1/3 diety bieszczadzkich niedźwiedzi), a ich schematy przemieszczania się także silnie zależą od miejsc dokarmiania zwierzyny. Takie niedźwiedzie mogą łatwo stać się osobnikami problemowymi, a nawet uciążliwymi. Zamierzone wabienie i dokarmiania niedźwiedzi, także odpadkami żywności, czy resztkami z rzeźni, co ma na celu stworzenie lokalnych atrakcji turystycznych, lub pomóc w fotografowaniu, staje się coraz bardziej popularne w Bieszczadach. Działalność ta jest poza wszelką kontrolą. Dodatkowo mając na uwadze brak właściwego gospodarowania odpadami wśród niektórych lokalnych mieszkańców i turystów, należy podjąć jak najszybciej działania zapobiegające takim niebezpiecznym zarówno dla ludzi jak i dla niedźwiedzi działaniom.

Fot. Tomasz Zwijacz-Kozica i Carpathian Brown Bear Project

Niedźwiedź brunatny objęty jest w Polsce ścisłą ochroną od 1952 roku. Obecnie gatunek ten i jego siedliska podlegają ochronie międzynarodowej i krajowej, regulowanej poprzez wyszczególnione poniżej porozumienia i akty prawne, ratyfikowane przez Polskę.

Przepisy prawa międzynarodowego

• Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem, sporządzona w Waszyngtonie, w dniu 3 marca 1973 (CITES)
Niedźwiedź brunatny jest wymieniony w Załączniku II, jako potencjalnie zagrożony wyginięciem.

• Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk z dnia 19 września 1979 (Konwencja Berneńska)
Niedźwiedź brunatny jest wymieniony w Załączniku II (gatunki wymagające ochrony ścisłej).

Konwencja o ochronie bioróżnorodności podpisana na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992

• Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa siedliskowa)
Niedźwiedź brunatny został umieszczony w Załączniku II (gatunek wymagający wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony) i Załączniku IV (gatunek wymagający ochrony ścisłej). Jest też uznany za gatunek priorytetowy.

• Rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi

• Konwencja Karpacka o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat (2003)

• Inne adekwatne przepisy prawa Wspólnoty Europejskiej:
– Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu.
– Dyrektywa Rady 1999/22/EC z dnia 29 marca 1999 r. dotycząca trzymania dzikich zwierząt w ogrodach zoologicznych.

Prawo krajowe

• Ochrona gatunkowa
Niedźwiedź jest w Polsce gatunkiem ściśle chronionym, co reguluje ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004, oraz rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.

• Przepisy karne
Przepisy karne wobec przestępstw i wykroczeń wobec środowiska określa rozdział 11 (artykuły 127–132) ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004. Przestępstwa przeciwko środowisku określa rozdział XXII ustawy z dnia 6 czerwca 1997 Kodeks karny.

• Rozporządzenia w sprawie gatunków zwierząt niebezpiecznych Niedźwiedź brunatny znajduje się na liście gatunków objętych rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 3 sierpnia 2011 r. w sprawie gatunków zwierząt niebezpiecznych dla życia i zdrowia ludzi.

• Monitoring przyrody
W ustawie o ochronie przyrody zapisano konieczność prowadzenia monitoringu różnorodności biologicznej (artykuł 112). Za realizację monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 odpowiedzialny jest Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.

• Odszkodowania za szkody powodowane przez niedźwiedzie Za wszystkie szkody spowodowane przez niedźwiedzie odpowiada Skarb Państwa. Procedury oględzin i szacowania szkód, oraz ustalania wysokości i wypłaty odszkodowań prowadzą regionalne dyrekcje ochrony środowiska, a na terenie parków narodowych dyrektorzy parków (ustawa o ochronie przyrody, Kodeks cywilny).

• Badania i doświadczenia na zwierzętach
Uregulowania te zawarte są między innymi w ustawie z dnia 21 stycznia 2005 o doświadczeniach na zwierzętach i Rozporządzeniu Ministra Nauki i Informatyzacji z dnia 29 lipca 2005 w sprawie kwalifikacji osób uczestniczących w doświadczeniach na zwierzętach. Zasady znakowania zwierząt są uregulowane Uchwałą Nr 8/2006 Krajowej Komisji Etycznej ds. Doświadczeń na Zwierzętach.

• Przepisy regulujące obrót i komercyjne wykorzystanie (w tym rejestracja)
Przepisy te zawarte są w ustawie o ochronie przyrody i dotyczą zarówno żywych zwierząt, jak i okazów w kolekcjach.

• Inne uregulowania, mogące mieć zastosowanie:
– Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt.
– Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie.
– Przetrzymywanie niedźwiedzi w niewoli: ustawa o ochronie przyrody, rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2004 w sprawie warunków hodowli i utrzymywania poszczególnych grup gatunków zwierząt w ogrodzie zoologicznym i rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 stycznia 2004 w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt wykorzystywanych do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych.
– Przepisy regulujące użycie broni specjalnej w trakcie interwencji wobec niedźwiedzi problemowych: ustawa z dnia 21 maja 1999 o broni i amunicji.
– Przepisy weterynaryjne: ustawa z dnia 11 marca 2004 o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 o odpadach.

Niedźwiedzie brunatne żyjące w Polsce stanowią niewielki fragment populacji karpackiej, obejmującej swym zasięgiem Czechy, Polskę, Słowację, Ukrainę, Rumunię i Serbię. Jej liczebność szacowana jest obecnie na około 7200 osobników.

5 landscape NS Niedźwiedzie zasiedlają całe Karpaty, jednak zasięg reprodukcyjnych samic nie jest ciągły. Przerwy w ich występowaniu dzielą karpacką populację na trzy segmenty. Segment zachodni obejmuje większą część Słowacji, a w Polsce Tatry i Beskid Żywiecki. Największa część populacji karpackiej zasiedla główny masyw Karpat, a jej zasięg ciągnie się od regionu bieszczadzkiego (obejmującego Bieszczady Zachodnie i otaczające je tereny – w dalszej części w uproszczeniu zwany Bieszczady) i słowackich Połonin, przez Ukrainę i Rumunię po Serbię. Trzeci segment obejmuje Góry Zachodniorumuńskie. Cała karpacka populacja zaliczona została do kategorii „Vulnerable” (narażony na zagrożenie), jednak w niektórych regionach niedźwiedzie są lokalnie silnie zagrożone wyginięciem. Cała polska populacja niedźwiedzi brunatnych ma charakter transgraniczny. Te same niedźwiedzie, w zależności od tego, po której stronie granicy aktualnie się znajdują, podlegają rożnym reżimom ochronnym. Po stronie polskiej są ściśle chronione, na Słowacji jednocześnie chronione i łowne, a na Ukrainie są zwierzętami łownymi.

Niedźwiedź brunatny, który dawniej występował niemal na całym obszarze Europy, praktycznie wyginął na większości obszaru ówczesnej Polski przed końcem XVII wieku. Już na początku XX wieku istniała izolacja pomiędzy zachodnią i wschodnią subpopulacją karpacką, co znajduje odzwierciedlenie w ich obecnym zróżnicowaniu genetycznym. W Polsce, po II wojnie światowej, niedźwiedzie występowały tylko w Tatrach i Bieszczadach, a ich liczbę szacowano na 10–14. Od tego czasu ich populacja zaczęła się powoli odradzać. Zgodnie z ostatnim raportem o stanie ochrony niedźwiedzia brunatnego w Polsce sporządzonym dla Komisji Europejskiej liczebność tego gatunku w polskich Karpatach oszacowano na 95 osobników w 2007 roku. Najliczniejszą populację wykazano w Bieszczadach (66 osobników), następnie w Tatrach (12–15 osobników). W pozostałych ostojach liczebność wahała się od 2 do 5 osobników. Szacunki te oparto na corocznych badaniach ankietowych jednostek administracyjnych Lasów Państwowych i parków narodowych położonych na obszarze występowania niedźwiedzi.

Według ostatniego raportu dla Komisji Europejskiej zasięg populacji niedźwiedzi brunatnych w Polsce nie zmienił się znacząco. Szacuje się, że obecny zasięg niedźwiedzi brunatnych w Polsce to około 5400 km2, podczas gdy „właściwy zasięg referencyjny” (favourable reference range) to około 9800 km2. 40 bear-distribution

Stałe występowanie niedźwiedzi jest wyraźnie nieciągłe. Wyróżnić można dwa główne obszary reprodukcji – w Tatrach (segment zachodni) i w Bieszczadach (segment wschodni). Trzeci obszar stałego występowania niedźwiedzi i okazjonalnej reprodukcji znajduje się w Beskidzie Żywieckim. W innych częściach polskich Karpat, zwłaszcza na obszarze pomiędzy Tatrami a Bieszczadami, niedźwiedzie obserwowane są raczej okazjonalnie, a w niektórych regionach w ostatnich dwóch latach nie były w ogóle notowane. Niedźwiedzie z Tatr i Beskidu Żywieckiego są częścią zachodniego segmentu populacji karpackiej, a te z regionu bieszczadzkiego należą do segmentu wschodniego. Łączność pomiędzy tymi segmentami jest bardzo ograniczona, nie tylko po stronie polskiej, ale także na Słowacji. Chociaż siedliska na obszarze łączącym Tatry i region bieszczadzki wydają się być odpowiednie dla niedźwiedzi, zwierzęta te nie osiedlają się tu na stałe. Problem ten wymaga dalszych badań. Migrujące osobniki bywają czasem obserwowane z dala od stałych obszarów występowania, w wyjątkowych sytuacjach nawet w północno-wschodniej Polsce.

 

Fot. Nuria Selva ©

Ryc 1. Obserwacje niedźwiedzi brunatnych w polskiej części Karpat w latach 2009-2011 w granicach parków narodowych i nadleśnictw (rycina na podstawie opracowania "Program ochrony niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w Polsce - Plan ochrony warunkujący utrzymanie naturalnej populacji niedźwiedzia i jego siedlisk" Nuria Selva, Tomasz Zwijacz-Kozica, Agnieszka Sergiel, Agnieszka Olszańska, Filip Zięba, SGGW Warszawa, 2011, 1-92).